رسالت المپیاد کسب مدال های جهانی نیست، باشگاه دانش پژوهان جوان و حل مسئله خروج نخبگان - مجله بیزبینگ

به گزارش خبرنگاران، باشگاه دانش پژوهان جوان، نهادی زیرمجموعه آموزش و پرورش است که وظیفه برگزاری آزمون های المپیاد علمی و آماده سازی تیم های ملی برای شرکت در مسابقات جهانی را برعهده دارد. در سال های اخیر، دانش آموزان المپیادی و رئیس سابق باشگاه دانش پژوهان جوان در مصاحبه هایی که با خبرنگاران داشتند بارها به مسائل اقتصادی باشگاه و شرایط نامطلوب دوره های آماده سازی اشاره کرده بودند. علاوه بر این، بررسی نتایج سال های 96-97-98 در مسابقات جهانی حاکی از سیر نزولی رتبه ایران در برخی از المپیادهای علمی است. در سال گذشته، ریاست سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان و در پی آن، ریاست باشگاه دانش پژوهان جوان تغییر یافت. برای بررسی آن چه در سال های اخیر در المپیادهای دانش آموزی ایران گذشته است، با دکتر امید نقشینه ارجمند، رئیس فعلی باشگاه دانش پژوهان جوان گفت وگو کرده ایم که بخش اول آن در ادامه آمده است:

دکتر امید نقشینه ارجمند در گفت وگو با خبرنگاران در پاسخ به پرسشی درباره مسائل باشگاه دانش پژوهان جوان که در سال های قبل در گفت وگوهای خبرنگاران با دانش آموزان المپیادی و مسئولان باشگاه مطرح شده بود، گفت: بعد از احیای سمپاد و تغییرات ساختاری آن و پذیرش مسئولیت سمپاد از طریق خانم دکتر یاوری، با همکاری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری حمایتی شد تا معوقات باشگاه دانش پژوهان جوان پرداخته شود؛ صحبت از 6 سال معوقات است. دوستانی که در این جا در حوزه های مختلف تدریس، طراحی سوالات آزمون، تصحیح آزمون ها و همکاری در آزمایشگاه ها فعال بودند، تقریباً هیچ دریافتی ای نداشتند!

وی افزود: اگر هزینه ای در این 6 سال پرداخت می شده، در زمینه هایی بوده که نمی شده است پرداخت نشود؛ مثل پرداخت هزینه بلیت هواپیما. من فکر می کنم بسکمک از افرادی که در این مدت فعالیت خود را در باشگاه دانش پژوهان جوان ادامه دادند به دلیل عشق و علاقه ای بوده است که به المپیاد داشتند و موفقیت در آن را در راستای پیمودن راستا اعتلای کشور می دانستند. حتی انگیزه آنان، مدال آوردن در مسابقات جهانی هم نبوده است، انگیزه این معلمان و دانشجویانی که وقت می گذاشتند چیزی فراتر از کسب مدال بوده است. از شهریور سال گذشته، بخش عمده معوقات تا جایی که اطلاع دارم پرداخت شده است و اکنون تلاش می شود حق الزحمه های جاری هم به تعویق نیفتد.

عضو هیئت علمی دانشگاه امیرکبیر با بیان این که بخشی از افت کیفیت به طور مستقیم یا غیرمستقیم متاثر از مسائل اقتصادی است، اظهار داشت: ممکن است دانشجویی به حق الزحمه تدریس مباحث المپیاد نیاز داشته باشد و مسائل اقتصادی باشگاه باعث شود او به شغل دیگری روی آورد. از سوی دیگر، این امکان هم وجود دارد که معلم به حق الزحمه هم نیازی نداشته باشد، اما پرداخت نشدن حق الزحمه وی موجب شود فکر کند ارزش کار وی صفر شمرده می شود و با دلسردی و کیفیت پایین به تدریس بپردازد. این مسائل اقتصادی باعث ایجاد محدودیت در فعالیت های کمیته های علمی می شد. این کمیته ها، برای طراحی آزمون ها، تصحیح برگه ها و برگزاری کلاس ها در یافتن افراد متخصص به مشکل برمی خوردند.

به گفته رئیس باشگاه دانش پژوهان جوان، قسمت ظاهری افت المپیاد، عملکرد ضعیف در مسابقات جهانی است. رسالت المپیاد، اصلا کسب مدال در مسابقات جهانی نیست.

نقشینه گفت: رسالت المپیاد، تاثیر مثبتی است که باید در بدنه آموزش و پرورش بگذارد. مثلاً هر دانش آموزی باید یک سری از مباحث علمی را به طور عادی بیاموزد، اما به گروهی از دانش آموزان که می دانیم استعداد و انگیزه بیشتری دارند، باید متناسب با نیازشان خدمات ارائه دهیم. بخشی از این ارائه خدمات، به طور جدی در ساختار المپیاد انجام می شد. هنگامی که می گوییم این ساختار افت کرده است، پیش از این که منظورم افت در جایگاه جهانی باشد، به این اشاره می کنم که دست کمیته های علمی المپیاد برای پرداختن به فعالیت هایی فراتر از آماده سازی تیم های المپیاد برای رقابت ها، کوتاه شده است.

وی ادامه داد: اثرگذاری المپیاد در کشور به شدت کاهش پیدا کرده است. می توان تصور کرد به گونه ای المپیادها را اداره کنیم که ما تیم هایی داشته باشیم که نتایج خوبی می گیرند و در عین حال، المپیاد در کشور اثر قابل توجهی نداشته باشد، یعنی این دو، لازم و ملزوم یکدیگر نیستند. البته اگر فعالیت های المپیادی در کشور توسعه یابد، اثر مثبت آن را در رتبه های جهانی هم مشاهده می کنیم.

عضو هیئت علمی دانشکده ریاضی دانشگاه صنعتی امیرکبیر با بیان این که بیشتر افتخارات در هفت المپیادی که امتیاز کنکور دارند، در تعداد کمی از مدارس متمرکز شده است، افزود: دانش آموزی که از مدارسی غیر از این مدارس خاص باشد، معمولا امیدی به موفقیت در این راستا ندارد و اثرگذاری المپیاد در آموزش و پرورش بسیار مخدوش شده است. البته فقط مسئله اقتصادی نیست، وقتی مسائل اقتصادی وجود دارد و کمیته های علمی صرفا باید به تامین حداقل ها بپردازند، نمی توانند برای چنین معضلاتی راه حل ارائه دهند. نتیجه حل مسائل اقتصادی می تواند این باشد که گروهی که دغدغه المپیاد را دارند، به حل چنین مسائلی فکر کنند و شرکت در المپیاد به فعالیت عمومی تری تبدیل شود. باید برای تک تک دانش آموزانی که در یک شاخه علمی برجستگی ای فراتر از متعارف دارند، بستر رشد فراهم باشد، اما اکنون چنین نیست. این موضوع صرفا مختص شهرستان ها نیست، در شهر تهران هم بسکمک از مدارس از دایره المپیاد خارج شده اند.

نقشینه درباره دیگر مسائلی که باعث افت المپیاد شده است، گفت: وقتی دوره تابستانه، از دو ماه ونیم کم کم به یک ماه تقلیل می یابد و از دوره طلا هم یکی دو ماه کم می شود و در همین یکی دو ماه کاهش، فضای اسکان دانش آموزانی که از شهرستان حضور می یابند، محدود می شود و یا امکانات تفریحی از بین می رود، می توان افت را پیش بینی کرد. به نظر من بخشی از این افزایش (عددی) رتبه، به افت تیم های ما مربوط نمی شود. اطلاع دارم که در المپیاد ریاضی برخی کشورها به صورت جدی سرمایه گذاری کرده اند و در این رشته علمی رشد خوبی داشته اند. مثلا در میان کشورهای قبلی ای که جایگاه های خوبی در المپیاد کسب می کردند، رتبه ایران افت نداشته است، اما چند کشوری که تا به امروز کار جدی ای در المپیاد نکرده اند، با برنامه ریزی دقیق و تلاش، عملکرد خوبی در این مسابقات داشته اند.

رئیس باشگاه دانش پژوهان جوان ادامه داد: یکی از دلایل افت فعالیت های باشگاه دانش پژوهان جوان این بود که ساختمان این باشگاه از سردار جنگل به جردن تغییر پیدا کرد. ساختمان قبلی از لحاظ موقعیت جغرافیایی بسیار خوب بود، زیرا دانشجویانی که پیشتر المپیادی بودند، دسترسی خوبی به آن داشتند. از سوی دیگر، فضای فیزیکی مناسب تری هم در آن جا فراهم بود. بسکمک از هدایت ها و انگیزه بخشی ها در راستا المپیاد یا پس از آن، در ارتباط با یک دانشجویی که پیشتر دانش آموز المپیادی بوده و اکنون در حال طی کردن مدارج علمی بالاتری است، شکل می گیرد. دسترسی به این ساختمان به این دلیل که در منطقه ای شلوغ واقع شده است، سختتر است و دانشجویانی که قبلا در تیم های المپیاد بودند، گاهی مجبور می شوند مدت های طولانی ترافیک را پشت سر بگذارند تا به دانش آموزان المپیادی فعلی سر بزنند. این ارتباطات انسانی مهم است. به طور کلی باشگاه دانش پژوهان جوان یعنی همین؛ یعنی دانش آموزی که در گذشته المپیادی بوده است، بیاید و با دانش آموزان درباره آینده شان و یا مباحث علمی گپ وگفت داشته باشد.

باشگاه دانش پژوهان جوان و هسته های پژوهشی

نقشینه در بخش دیگری از این گفت وگو با خبرنگاران، درباره نام باشگاه دانش پژوهان جوان گفت: نام باشگاه دانش پژوهان جوان در اوایل دهه هفتاد به وجود آمد. شاید بسکمک از افراد این نام را شنیده اند و فکر نکرده اند که این نام با المپیادهایی که ذیل آن برگزار می شود، چه ارتباطی دارد. وجود کلمه جوان این توجیه را دارد که افرادی که در زمینه المپیاد فعالیت می کنند، نوجوان یا جوان هستند؛ اما یک المپیادی در بالاترین سطح خود که طلای مسابقات جهانی و حتی نمره کامل آن را کسب کند، به عقیده من دانش پژوه نیست. پس کلمه دانش پژوهان در این عبارت چه نقشی دارد؟

وی ادامه داد: مردم تصور می کنند اینجا کمپ آماده سازی برای مسابقات جهانی با مراحل مختلف غربالگری است. ممکن است این سوال نهایتا برای مردم ایجاد شود که اصلا هدف این فعالیت ها و هزینه ها چیست؟ البته ممکن است هزینه ای که در این جا انجام می شود، از بسکمک دیگر از فعالیت ها بهینه تر باشد، اما اگر به آن به صورت مطلق نگاه کنیم، این سوال پیش می آید که فایده این کارها چیست؟

عضو هیئت علمی دانشگاه امیرکبیر افزود: فهم من از مطالعه اساسنامه باشگاه این است: کسی که در راستا المپیاد موفقیتی کسب می کند، برای شروع کاری بعد از انتها رقابت های المپیاد شناسایی شده است. بعد از انتها رقابت ها هنگامی که فرد به یک خودباوری ملی یا بین المللی رسیده است، این امید را دارد که در آینده هم در عرصه ملی یا بین المللی فرد برجسته ای باشد. نه فقط خود دانش آموز به این خودباوری می رسد، بلکه دیگر دانش آموزانی که در مدرسه با وی همکلاس بودند یا در دوره المپیاد با او همکلاس بودند و یک ارزیابی از فاصله علمی خود با او دارند، این خودباوری را به خود تسری خواهند داد. این ها افرادی هستند که بالقوه می توانند دانشمندان آینده کشور ما باشند. برای این ها باید در باشگاه دانش پژوهان جوان، برنامه هایی برای دوران دانشجویی شان وجود داشته باشد.

نقشینه با بیان این که باید افرادی که پیشتر المپیادی بودند در باشگاه هسته های پژوهشی تشکیل دهند و با مسائل جدی تری درگیر شوند، گفت: مسئله جدی، کسب مدال در رقابت ها نیست. مسئله جدی این است که افراد ببینند مسائل کشورشان چیست و از همان سال اول دانشجویی به این مسائل فکر کنند. در اوایل دهه هشتاد ما در باشگاه دانش پژوهان جوان هسته های پژوهشی داشتیم. هسته های پژوهشی ای که با مسائل بسیار مهم کشور درگیر می شدند. هسته اولیه تعدادی از شرکت های دانش بنیان خوب فعلی در باشگاه دانش پژوهان جوان شکل دریافتد. المپیادی ها و دانشجویان برجسته غیرالمپیادی که از کانال المپیادی ها در دانشگاه شناسایی می شدند، در باشگاه دانش پژوهان جوان گرد هم جمع می شدند و هسته های پژوهشی را شکل می دادند.

رئیس باشگاه دانش پژوهان جوان اظهار داشت: این فضا، فضای کار بود، برای همین نیازی نداشت که برای ورود به آن فیلتر جدی ای بگذاریم. چندین سال این فضای پژوهشی وجود داشت و دانش آموز المپیادی اگر در کلاسی مشغول یک رقابت علمی بود، در دو اتاق آن طرف تر یک همکاری و رفاقت جدی را مشاهده می کرد و می فهمید ارزش وی هنگامی مشخص می شود که به آن هسته های پژوهشی بپیوندد یا مشغول کاری مشابه آن شود. این هسته ها بسیار بر فرهنگ المپیاد اثرگذار بود.

وی با اشاره به خاصیت المپیادهای علمی در راستای شناسایی دانش آموزان مستعد، گفت: المپیادهای علمی و یا شاید برخی ساختارهای دیگر به ما کمک می کند دانش آموزان مستعد را شناسایی کنیم. در این فرآیند شناسایی، بدنه زیادی از دانش آموزان درگیر فعالیت های بالاتر از سطح متعارف دبیرستان می شوند. یعنی ما اثر مثبت المپیاد را بر روی دانش آموزی که حتی برای المپیاد تمرین نکرده است، اما به جلسه آزمون می آید و به مدت سه ساعت بر روی سوالات فکر می کند، می بینیم.

رئیس سابق کمیته علمی المپیاد ریاضی، افزود: اگر هر ساله چند صد هزار دانش آموز در این رقابت ها شرکت کنند و چندین ساعت بر روی حل مسائل سخت علمی فکر کنند، ما به بخشی از اهداف خود رسیده ایم. درصد کمی از این دانش آموزان وارد دوره تابستانه می شوند و مدال دریافت می کنند. این دانش آموزان به مدت یکی دو ماه در مدرسه تابستانه کنار یکدیگر هستند. درست است که رشته های علمی آن ها فرق دارد، ولی این ها در خوابگاه یا هنگام صرف غذا یا زمان استراحت با یکدیگر ارتباط محبت آمیز ای برقرار می کنند. گروه کوچکتری برای یک مدت طولانی تری مانند دوره طلا و بعد تشکیل تیم با یکدیگر در ارتباط خواهند بود. نهایتا پیوندهای انسانی قابل توجهی میان دانش آموزان رشته های مختلف علمی شکل می گیرد. از طرف دیگر کار المپیادی کردن کمابیش مختص المپیادی هاست. حتی استادان دانشگاه هم لزوما نمی توانند فعالیت المپیادی خوبی انجام دهند. به همین دلیل است که این ساختار به بازگشت المپیادی های قدیمی و شکل دریافت چرخه نخبگانی نیازمند است.

نقشینه ادامه داد: تجربه شخصی من این است که بعد از انتها دوران دانش آموزی، وقتی که دانشجوی سال اول شدم، از من دعوت به همکاری برای طراحی سوال و تصحیح آزمون ها شد و نهایتا توانستم به بچه ها مباحثی را آموزش دهم. بنابراین یک شبکه انسانی در دو سو شکل می گیرد. یک سوی این شبکه بچه هایی هستند که الان تعداد آن ها در حدود 400-500 نفر در سال است و این ها می توانند با یکدیگر روابط محبت آمیز ای را شکل دهند. سوی دیگر این شبکه، شکل گیری ارتباط میان دانش آموزان، دانشجویان و اساتیدی است که در زمینه المپیاد مشغول فعالیتند. در هیچ رقابت علمی دیگری چنین شبکه ای شکل نمی گیرد. در کنکور، نفر اول رقابت، نفر دوم را نمی شناسد. در مسابقات خوارزمی هم ساختار به گونه ای نیست که چنین شبکه ای شکل بگیرد. در دوران کرونا، موضوعی که مرا بیشتر ناراحت می کرد، افت احتاقتصادی کلاس ها نبود، بلکه این بود که امکان شکل گیری ارتباطات انسانی بسیار کاهش یافت. ما در سال گذشته می خواستیم از پیام رسان ها برای ارتباط با بچه ها استفاده کنیم و پیشنهاد داده شد که کانالی برای برقراری این ارتباط ایجاد شود، اما ما برای تک تک المپیادها گروه ایجاد کردیم که بچه ها بتوانند با یکدیگر صحبت کنند و یک آشنایی مختصری شکل بگیرد، به این امید که اگر یک روز دور هم جمع شدند، سریع تر با یکدیگر آشنا شوند.

رئیس باشگاه دانش پژوهان جوان درباره تجربه شخصی خود از فعالیت در هسته های پژوهشی باشگاه دانش پژوهان جوان، گفت: رشته من ریاضی است و دانش آموختگان این رشته خیلی سخت وارد پروژه های عملی می شوند. البته معتقدم که کار محض ریاضی هم در کشور بسیار لازم است. در اوایل دهه هشتاد، خود من تجربه حضور در این هسته های پژوهشی را داشتم و به واسطه یکی از هم دوره ای هایم در المپیاد فیزیک، جذب پروژه ای در یکی از هسته های پژوهشی باشگاه شدم که بنا بود طی آن نرم افزاری برای شبیه سازی مخازن نفت در پژوهشگاه صنعت نفت طراحی شود. در آن زمان تحریم جدی ای در این زمینه وجود داشت و نرم افزارهای درجه یک را به ایران نمی دادند. از آن جایی که کشور ما نفت خیز است، استراتژی درست یا غلط در حوزه استخراج نفت ممکن است چند درصد استخراج نفت را دستخوش تغییر کند و این برای ما یعنی چند درصد از بودجه کشور.

وی افزود: برای این پروژه، یک لیست اولیه از متخصصین تهیه شده بود و نهایتا یک نفر هم از رشته ریاضی نیاز داشتند. من دوست داشتم بدانم ریاضیات در چه سطحی در کشور به کار می آید، بنابراین خودم و یکی دیگر از دوستان المپیادی ام به این پروژه اضافه شدیم. این پروژه حدود سه سال به طول انجامید. در این راستا تعداد زیادی از بچه هایی که المپیادی نبودند هم به پروژه اضافه شدند. در این راه، بستری به وجود آمد که ده پانزده نفر دانشجو و استاد جوان ریاضی فعالیت کنند. نهایتا نرم افزار نسخه صفری منتشر شد که در آن مقطع به بهره برداری نرسید، اما چندین سال بعد بخشی از آن افراد یک شرکت تاسیس کردند و آن پروژه را به انتها رساندند. من خبر بهره برداری از این نرم افزار و تایید شدن آن از طریق پژوهشگاه صنعت نفت را از رسانه ها شنیدم. حال به باشگاه دانش پژوهان جوان مجددا نگاه کنید. می بینید که با این دیدگاه بسکمک از شبهات و انتقادها پاسخ داده می شوند.

نقشینه اظهار کرد: در حال حاضر، دغدغه دانش آموزان این است که در فلان سوال، فلان مشکل وجود داشته است یا تصحیح برگه ها فلان ایراد را داشته است. این ها مسائل مهمی هستند و من معتقدم باید استانداردهای خوبی داشته باشیم، اما اگر نگاه خود را به باشگاه تغییر دهیم، به طور کلی صورت مسئله تغییر می کند. با این دیدگاه، اگر باشگاه دانش پژوهان جوان از بین برود؛ یعنی نهاد مهمی از دست رفته است. نظام عمومی دانشگاهی ما متاسفانه این ظرفیت را ندارد که دانشمند تربیت کند، زیرا در ساختار آموزش و پرورش و کنکور بهترین دانش آموزان، رشته های مهندسی و پزشکی را انتخاب می کنند. ساختار به گونه ای نیست که بهترین دانش آموزان رشته های علوم پایه را انتخاب کنند، در حالی که المپیاد چنین بستری را ایجاد کرد.

المپیاد، دانش آموزان را به تحصیل در رشته های دانشمندپرور تشویق می کند

عضو هیئت علمی دانشگاه امیرکبیر با بیان این که تعداد زیادی از استادان دانشگاه خوب ما از کانال المپیاد وارد دانشگاه شدند و به سبب داشتن مدال طلا از شرکت در کنکور سراسری معاف شدند، افزود: بنابراین این افراد می توانستند رشته هایی را انتخاب کنند که به نظر مردم رشته های بهتری هستند مانند عمران و برق و کامپیوتر؛ اما درصد قابل توجهی این رشته ها را انتخاب نکردند. بلکه رشته هایی را برگزیدند که جامعه تحصیل در آن ها را نهی می کنند مثل ریاضی و فیزیک و...، البته در برخی رشته ها مانند زیست شناسی متاسفانه این اتفاق کمتر افتاده است. به طور کلی ساختاری مانند المپیاد می تواند دانش آموزان را تشویق کند که به رشته هایی روی آورند که در آن ها دانشمندان کشور تربیت می شوند. این دانشمندان اگر نباشند، هیچ گاه در صنعت هم به جای مناسبی نمی رسیم.

رئیس باشگاه دانش پژوهان جوان درباره تاثیر المپیاد بر دانش آموزان، گفت: درست است که المپیاد محدود به یک سری از مدارس شده است و بسکمک از دانش آموزان در معرض شناسایی شدن نیستند، ولی ما داریم تعداد خوبی دانشمند برای کشور تربیت می کنیم که فایده آن ها فقط به چند مدرسه خاص نمی رسد. البته اینطور نیست که فرض کنیم دانش آموزی که رشته های مهندسی یا پزشکی را انتخاب می کند، هدر رفته است. طی کردن راستا المپیاد به جای کنکور از آن دانش آموز شخصیت متفاوتی ساخته است. او اگر پزشک یا مهندس شود، با پزشکان و مهندسان دیگر فرق دارد. او حل مسئله را بهتر بلد است و به چالش هایی می تواند بپردازد که کسی که چندین سال از زندگی اش را صرف تست زدن برای کنکور کرده است، نمی تواند. کنکور سراسری ما، آموزش و پرورش ما را تخریب کرده است. توسعه المپیادهای علمی می تواند به نام یک جایگزین برای گزینش دانشجویان دانشگاه ها مطرح شود و ما داریم به این موضوع فکر می کنیم.

نقشینه در پاسخ به پرسشی درباره تاثیر ایجاد هسته های پژوهشی بر مهاجرت نخبگان، گفت: دانشجویانی که به لحاظ علمی قوی هستند، چه در المپیاد و چه در دانشگاه در معرض این هستند که از دانشگاه های خارج از کشور پیشنهاداتی دریافت کنند. در این شک نداریم که خوب است بستر داخلی برای اثرگذاری این افراد وجود داشته باشد. بخشی از ایجاد این بستر، حل دغدغه های اقتصادی فردی است، اما از مسائل اقتصادی عمیق تر این است که دانشجو بداند از توانایی علمی اش می تواند برای کشور استفاده کند. جمعی که در هسته های پژوهشی تشکیل می شود و صرفا هم محدود به المپیادی ها نیست، باعث می شود این افراد در کشور بمانند. حتی اگر می خواهند این افراد در خارج از کشور تحصیل کنند، در پی این هستند که ادامه تحصیل در کدام رشته و در کدام دانشگاه برای کشورشان مفیدتر خواهد بود. وقتی این دانشجویان به کشور بازگردند، شبکه ارتباطی علمی ای دارند که از گذشته شکل گرفته است. فضای باشگاه دانش پژوهان جوان و تمرکز آن بر روی علوم پایه و فعالیت های پژوهشی تا حد خوبی می تواند مسئله خروج نخبگان از کشور را حل نماید.